ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Διονύσιος Σολωμός ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΘΕΜΆΤΩΝ ΤΗΣ ΣΟΛΩΜΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΣΧΟΛΙΑ ΕρατοσrJ.iνrιs Γ. Καfωμiνοs ΑΝθΟΛΟΓΗΣΗ Ε.Γ. Καfωμένοs Κωνσταντίνα Χαίlιάσοv ΑrJ.ανάσιοs Ζfισrιs ΑΘΗΝΑ 1998
Διονύσιος Σολωμός ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΘΕΜΆΤΩΝ ΤΗΣ ΣΟΛΩΜΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ
ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Διονύσιος Σολωμός ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΘΕΜΆΤΩΝ ΤΗΣ ΣΟΛΩΜΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΣΧΟΛΙΑ Ερατοσθ-ivrιs Γ. Καfωμiνοs ΑΝΘΟΛΟΓΗΣΗ Ε.Γ. Καfωμiνοs Κωνσταντίνα Χαnιάσου Αθ-ανάσιοs Ζήσrιs ΑΘΗΝΑ 1998
π Ε Ρ 1 Ε Χ Ο ΠΡΟΛΟΓΟΣ 9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μ 1. Τα Θe:ωpητικά Κpιτήpιιχ 11 π. Η Οργάνωση της Ύλης 16 Ε ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΘΕΜΆΤΩΝ Α. ΦΥΣΗ - ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ 23 1. Η Φύση Ενοοκοσμιχός Παράδεισος 25 1.1. Φύση: Κάλεσμα στη Χαpα της Ζωής 29 Ν Α 1.2. Φύση: Χώpος Ευοαιμονίιχς και Πληρότητας των Όντων 36 1.3. Φύση: Πηγή Πολιτισμικών Αξιών (Ομοpφιάς - Χιχράς - Καλοσύνης) 49 2.Η Ενότητα τοu Μuθιχού Σύμπαντος 53 2.1. Συμπάθe:ιιχ, Επικοινωνίιχ -Ενότητιχ των Κοσμικών Στοιχείων 55 2.2. Το Ομοούσιο Ανθρώπου - Φύσης -Θe:ίοu, ως προς τις Κοινές Κιχτηγορίες του Κάλλους κιχι τοu Αγιχθού 65 2.3. Η Μυστηριακή Διάστιχση της Φύσης κιχι η Θe:ίιχ Επιφάνειιχ 78 7
π Ρ ο Λ ο Γ ο Σ Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΕΚΔΟΣΗ ΕΝΤΑΣΣΕΤΑΙ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΩΝ εκδηλώσεων που οργάνωσε η Βουλή των Ελλήνων προκειμένου να τιμήσει τη διακοσιοστή επέτεw από το μαρτυρικό θάνατο τον Ρήγα Φεραίου-Βελεστινλή και τη γέννηση του εθνικού μας ποιητή Διονυσίου Σολωμού. Το Ανθολόγιο των Θεμάτων της Σολωμικής Π ο ίησης, που επιμελήθηκε ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κύρwς Ερατοσθένης Καψωμένος και απευθύνεται σε όλο τον ελληνικό λαό και κυρίως στη νεολαία μας, επιχειρεί να αναδείξει τις αντιπροσωπεντικότερες ποιητικές εικόνες, ιδέες και θέματα τον σολωμικού έργου, στοιχεία που θεμελιώνουν τη μοναδικότητα της ποιητικής τέχνης του Διονυσίον Σολωμού. Πρόκειται, όπως είναι γνωστό, για μια τέχνη που, κατά τη γνώμη έγκριτων νεοελληνιστών, προοικονομεί σύγχρονες αισθητικές αντιλήψεις, συναρμόζοντας την ελληνική παράδοση με τη γερμανική ιδεαλιστική φιλοσοφία και τη ρομαντική ποίηση τον 19ον αιώνα. Το έργο του Διονυσίου Σολωμού δεν καταυγάζει μόνο την ελληνική εθνική συνείδηση και τα διαχρονικά στοιχεία της ελληνικής παράδοσης, αλλά έχει οικουμενικό χαρακτήρα, λειτουργώντας ως πανανθρώπινο προ9
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ Η προοπ-τιχή που προσφέρει σ-τον αναγνώστη ένα. α.ν �ολόγιο θεμά-των είναι ιδιαί-τερα πρόσφορη για την ερμη- , / , , ' ιιεια και χα-τανοηση μιας ποιητιχης πα.ραγωγης, οταν :χυτή απορρέει, στο σύνολό της, από μια. ενιαία. χα.ι συγκροτημένη χ ο σ μ ο α ν τ ί λ η ψ η και συνθέτει μια. συιιολιχή και εσωτερικά συνεπή π ο ι η τ ι χ ή μ υ θ ο λ οΥ ί α. Κι αυτό ισχύει συνήθως για συγγραφείς και έργα μεγάλου bεληνεχούς. Τέτοια είναι η περίπτωση του Σολωμού. ΑΧλά στην περίπτωσή μας ισχύει και μια άΧλη, καθαρά σολωμική ιδιομορφία, που καθιστά ιδιαίτερα. λειτουργική -αν όχι αναγκαία-μια θεματική ανθολογία.. Η ιδιομορφία αυτή αφορά το χαΑλιτεχνικό «εργαστήρι» του Σολωμού, δηλαδή τον τρόπο που ο ποιητής δουλεύει ' λ ' 'λ τα. εpγα του και, σε τε ευτα.ια. α.να. υση, την π ο ι η τι- ' χ η του. Είναι γνωστό ότι ο Σολωμός, μολονότι αφιερώθηκε ολοκληρωτικά στην ποιητική δημιουpγία--σ' όλη του τη ζωή τίποτ' άΧλο δεν έκανε από το να γράφει ποίηση-, ωστόσο δεν δημοσίευε, έξω από ελάχιστες εξαιρέσεις, τα. έργα του. Ιδιαίτερα στην περίοδο της ωριμότητάς του (1833 και εξής), δοχιμάζον-τα.ς να. δημιουργήσει ένα νέο ποιητικό είδος, «είδος μιχ-τό αΧλά νόμιμο», όπως το λέει, πέρα. από τα. κυρίαρχα. χα.ι ανταγωνιστικά ρεύμα.τα. του κλασικισμού και του ρομαντισμού της εποχής, δεν έδινε σε χα.νένα. έργο του μια. οριστική και τελική μορφή. Οι μεγάλες και φιλόδοξες συνθέσείς αυτής της περιόδου, Ο Κρητικός, Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, Ο Πόρφνρας, είναι 14
ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Ι. ΤΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ «ημιτελή σχεδιάσματα», μια ατέλειωτη σειρά επεξεργασιών κα.ι παραΛλαγών πάνω σε ορισμένες θεματικές μο- , � , � λ , ' λ , να.οες, οι οποιες οου ευονται προς ομο ογες -η και απολ, , θ' , , κ ινουσες καποτε- κατευ uνσεις και οι οποιες καποια , λ, �, θ' , στιγμη εγχατα ειποντα.ι, για να οωσουν τη εση τους σ ένα επόμενο σχεδίασμα, που κι αυτό θα μείνει ανολοκλή- � , Η , , ρωτο και αοημοσιευτο, χ.ο.χ. πρακτικη που εφαρμοζει ο Σολωμός δείχνει ότι τα έργα που εγκαταλείπει δεν τα θεωρεί δημοσιεύσιμα. Έτσι τουλάχιστον εξηγείται το γεγονός ότι παίρνει την ελευθερία να μεταφέρει σε επόμενα έργα του θεματικές μονάδες, ποιητικές εικόνες, ακόμα και στίχους αυτούσιους, που επεξεργάζεται εκ νέου μέσα σε καινούργια συμφραζόμενα και ποικίλους συνδυασμούς. Από την πρακτική αυτή προκύπτουν μια σειρά εκφραστικές μονάδες αυτοδύναμες, στις οποίες αποκρυσταλλώνονται, σε εντελείς μορφές, οι πυρηνικές ιδέες της ώριμης σολωμικής ποίησης. Τις ποιητικές αυτές ιδέες ο Σολωμός τις χρησιμοποιεί ως μονάδες επεξεργασίας, ως ψηφίδες, σε διάφορους συνδυασμούς, που tασίζονται όχι τόσο στη συνταγματική συνάφεια (σχέσεις χρονικής ή λογικής ακολουθίας) όσο στις παραδειγματικές συναρτήσεις (σχέσεις αναλογίας - ομοιότητας - ταυτότητας ή διαφοράς - αντίθεσης - αντίφασης). Έτσι δημιουργείται μια συνεχής διαλεκτική ανάμεσα σ' ένα λόγο τελειωμένο, που είναι οι αποκρυσταλλωμένες θεματικές μονάδες ή συστοιχίες, και σ' ένα λόγο υπό διαμόρφωση, που είναι οι διαδοχικές παραλλαγές θεμάτων και οι συνεχείς δοκιμές για εναΛλαχτιχές δυνατότητες ύφανσης 15
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ --- μορφών, κωδίκων, σημαινόντων, σημαινομένων. Ώστε, η ποιητική δημιουργία τοu Σολωμού, σ' αuτή τη φάση της ωριμότ ητας, δεν είναι, στην κυριολεξία., ένα «έργο» με παγιωμένη μορφή και αυστηρά: καθορισμένο σημασιακό αντίκρισμα, α.Αλά: ένα. «πεδίο» ό�ου ασκείται μια ανεξάντλητη ποιητική πρακτική, όχι κανονιστική αλλά: «κυλιόμενη», α.πό τη μια συνθετική. επεξεργασία στην άλλη, από τη μια εκφραστική ή συνδυαστική δυνατότητα στην άλλη. Αυτή είναι η μέθοδος γραφής και η νέα ποιητική που εισήγαγε ο Σολωμός και η οποία. ξεπερνά: σαφώς τα ρο- ' , , ' μαντικα προτυπα της εποχης τοu και ερχετα.ι να συναντήσει τα. πρωτοποριακά: καλλιτεχνικά: ρεύματα. τοu 20ού αιώνα., υλοποιώντας προδρομικά: αuτό που οι σύγχρονοι θεωρητικοί ονόμασαν «σημαίνουσα πρακτική», δηλαδή αναδημιουργία χωρίς τέλος. 11. Η ΟΡΓΆΝΩΣΗ ΤΗΣ ΥΛΗΣ ΤΕΤΟΙΑ είναι η εικόνα που μας δίνοuν τα Αυτόγραφα. Σ λ ,ι , , � Α, , , του ο ωμου τοuτ η την περιοοο. να.μεσα σ α.uτη την εικόνα. και τις εκδόσεις του σολωμικού έργου, παλαιές και σύγχρονες, υπάρχει πάντα μια μεγάλη απόσταση. 1. Διονύσwυ Σολωμού Αυτόγραφα Έργα, επιμ. Λ. Πολίτη, Α' Φωτοτuπίει;, Β' Τuπογpαφική Μεταγραφή, Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ, 1964 (σuντομογp.: ΑΕ). 16
ΕΙΣΑΓΩΓΉ: 11. Η ΟΡΓΆΝΩΣΗ ΤΗΣ ΥΛΗΣ Οι εκδόσεις μάς παρουσιάζουν μια. παγιωμένη μορφή για. κάθε έργο, επιλέγοντας, μεταξύ των πολλαπλών δυνατοτήτων συνδυασμού που προσφέρουν τα. Αυτόγραφα., το συνδυασμό που θεωρούν πληρέστερο θεματικά ή α.ισθη- ' λέ 'Ε θ ' λ ' ' τικα. εντε στεpο. τσι, οpιο ετειται, ιγοτεpο η πεpισ- ' ' θ ' ' σοτεpο α.uστηpα., η εμα.τικη και τα. σημασιακα. περιεχόμενα κάθε έργου και εξαφανίζεται ένα ουσιώδες χαρακτηριστικό της σολωμικής ποιητικής: η ρευστότητα. των ορίων μεταξύ των έργων και η ρευστότητα. του κειμένου μέσα. σε καθεμιά από τις συνθέσεις της ωριμότητας. Τι θα μπορούσε να. είναι --σ-ε σχέση με το παραπάνω πpόbλημα.-μια. ανθολογία ποιημάτων; Στην καλύτερη περίπτωση, μία ακόμη υποκειμενική επιλογή «οριστικού» κειμένου, μέσα στην απεφία των δυνατοτήτων που προσφέρουν τα Αυτόγραφα. του Σολωμού. Αντίθετα., μια. θεματική ανθολογία. δεν δεσμεύεται από τα (συμbα.τιχά) όρια μεταξύ των ποιητικών έργων· οεν οφείλει να. καταγράψει μία. «οριστική» μορφή για κάθε θέμα. Στο μέτρο που εφαρμόζει την παραδειγματική μέθοδο και την αρχή της περισσότητα.ς, επιδιώκει να. καταγράψει όχι μόνο όλες τις θεματικές μονάδες που επανέρχονται συχνότερα, ανεξάρτητα από τη σπουοαιό- ' Ι f ")_'), Ι τητα των εργων στα. οποια συναντωνται, αΝ\σ. και πε- ' ' ' "Ί"Ί ' θ ' Σ pισσοτερες απο μια παραΝ\αγες των εματων που ο ολωμός επιμένει να δουλεύει και να ξαναδοuλεύει μέσα στην ίδια ή σε οιαοοχικές συνθέσεις. Έτσι, η θεματική ανθολογία, αν και οεν αναπαριστά 17
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ με α.κpί6εια. τη δημιουργική πρακτική του Σολωμού,2 , , λ , , , θ α.ντα.ποκpινεται ωστοσο π ηpεστεpα. α.π ο,τι μια α.ν ολογία ποιημάτων στην ιδιαιτερότητα. της σολωμικής ποιητικής και στην εικόνα. που μας δίνουν τα Αυτόγραφα.. Και α.να.οείχνει πιο αποτελεσματικά τους θεματικούς άξονες, τους σημασιακούς κώδικες, τα. αξια.κά συστήματα, τις κοσμοθεωρητικές διαστάσεις και τη μοντέρνα αισθητική του Σολωμού. Τα. κριτήρια αυτά επι6άλλοuν μια αυξημένη αξιοποίηση των Αυτογράφων, απαραίτητη για ν' α.να.οείξει τις άγνωστες δια.στάσεις της σολωμικής δημιουργίας, χωρίς ωστόσο να uπο6αθμίζετα.ι η εκδοτική παράδοση, που , ι ι , , α.ντιπpοσωπεuει τη μοpφη με την οποια εινα.ι yνωστη στο ευρύ κοινό η ποίηση του Σολωμού. Έτσι, σε κάθε θέμα, καταγράφονται τόσο η μορφή που έχει καθιερώσει η παράδοση Πολυλά (όπως εκπροσωπείται από τη «χρηστική» έκδοση Πολίτη3 ) όσο κα.ι οι κυριότερες από 2. Ούτε έχει αυτή την πρόθεση. Κάτι τέτοιο απαιτεί άλλα μέσα, πιο ευέλικτα, όπως αυτά ποu μας προσφέρει σήμερα η ηλεκτρονική τεχνολογία. Με παραγγελία τ ης Βουλής των ΕJλήνων, ετοιμάζεται ήδη ένας δίσκος CD-ROM, ποu θα επιχειρήσει να , t , λ , ( , , αναπαpαγαγει, με α<,ιοποιηση των πο uμεσων κειμενο-εικοναλόγος-μοuσική), τη διαδικασία δημιουργίας ποu ακολουθούσε ο ποιητής, στην ώριμη φάση της δημιουργίας τοu, και τις «χίλιες μορφές» των μεγάλων τοu συνθέσεων, όπως αποτυπώνονται στα χειρόγραφά τοu. 3. Διοvύσιου Σολωμού Άπαντα, επιμ. Λ. Πολίτη, Αθήνα, «Ίκαρος». Τόμος Πρώτος: Ποιήματα (1948, {;' έκδ. 1961). Τόμος 18
ΕΙΣΑΓΩΓΉ: ΙΙ. Η ΟΡΓΆΝΩΣΗ ΤΗΣ ΥΛΗΣ τις «αποκλίνουσες» επεξεpγα.σίες που οια.σώζονται στα Α 1 1 4 υτογpαφα του ποιητη. Η οργάνωση της ύλης μέσα. στην έκοοση γίνεται με 1 Ι λ ' 1 θ τpοπο που να. επιτpεπει μια συνο ικη εποπτεια των ε- ' 1 θ' 1 θ Ί ματικων περιοχων που συν ετουν την ποιητικη μυ ΟΛΟγία. του Σολωμού. Ακολουθείται μια &αοικασία αναγω- ' ' � , ' , γης απο το ειοικο και συγχεκριμενο στο γενιχο και αφηρημένο. Τα επιμέρους θέματα ομαοοποιούντα.ι με το κριτήριο της θεματικής τους συγγένειας (τα κοινά «ταξή- ' λ' ) ' !' ' ματα», οπως εμε σε ευρυτερες -«παpαοειγ ματικα» συγγενείς- ενότητες. Οι ενότητες αυτές, με γνώμονα τις συναρτήσεις που αναπτύσσονται μεταξύ τους, ταξινομούνται σε ευρύτερες θεματικές περιοχές, που συνθέτουν τις οεσπόζουσες «ισοτοπίες» της σολωμικής ποίησης. ο I Ι 1 !'' ι ισοτοπιες, με τη σεφα τους, οργανωνονται σε ouo 'λ , , , , λ , μεγα ες κατηγοριες: αυτες που εχουν εναν χοσμο ογικο προσανατολισμό, αναφέρονται οηλαοή στις σχέσεις ανΔεύτερος: Πεζάκαιlταλικά (1955, 6' έκδ. 1968). Τόμος Δεύτερος - Παράρτημα: Ιταλικά (Ποιήματα και Πεζά), μτφρ. Λίνου Πολίτη (1960, 6' έκδ. 1969) (σuντομογρ.: Άπ. 1, Άπ. 2, Άπ. 2π, αντίστοιχα:). 4. Συνήθως οι αποκλίνουσες μορφές ενός θέματος υφίστανται πολλές διαδοχικές επεξεργασίες, ποu η εξαντλητική παράθεσή τους θα: πα:ρα6ίαζε τις αρχές μιας α:νθολογ{α:ς . Ανά:μεσα στις παραλλαγές κάθε αποκλίνουσας (από την έκδοση Πολυλά) επεξεργασίας επιλέγονται αυτές ποu αντιπροσωπεύουν τις μεγαλύτερες αποκλίσεις, σε σuνοuασμό με το κριτήριο της αναγνωσιμότητας. 19
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ: ΕΙΣΑΓΩΓΉ θpώπου-φύσης-κόσμου-θείου (κατηγορία: Φύση-Πολιτισμός)· και σ' αυτές που έχουν έναν ηθικοκοινωνικό προσανατολισμό, αναφέρονται δηλαδή στις σχέσεις ατόμου-κοινωνίας-έθνους-ανθρωπότ ητας (κατηγορία: Άτομο-Κοινωνία.). Οι πρώτες εκφράζουν στο μυθικό επίπεδο την κ ο σ μ ο λογία της σολωμικής ποίησης· στο φιλοσοφικό επίπεδο, την κ ο σ μ ο θ ε ω p ί α που της αντιστοιχεί. Οι δεύτερες εκφράζουν στο κοινωνικό επίπεδο την ι δε ο λ ο γ ί α και στο ηθικό επίπεδο την α ξ ι ο λ ογ ία, δηλαδή τα συστήματα αξιών του σολωμικού έργου. Και οι δύο μαζί συνθέτουν το μυθικό και το σημασιακό Σύμπαν της σολωμικής ποίησης, τα συστατικά. στοιχεία. των οποίων καθίστανται ευανάγ νωστα και πpοσλήψιμα. μέσα από την οργάνωση των περιεχομένων του Ανθολογίου. Καταλήγοντας, επισημαίνουμε ότι χά.θε απόπειρα ταξινόμησης, ιδιαίτερα στο πεδίο της ποιητικής δημιουργίας, εμπεριέχει μια ερμηνευτική ά.ποψη. Κά.τω απ' αυτό το πρίσμα, η παρούσα. ανθολόγηση δεν διεκδικεί την απόλυτη αντικειμενικότ ητα. Θεωρούμε ωστόσο ότι το ποσοστό της υποκειμενικής ερμηνείας ελέγχεται ή εξισορροπείται από τη συχνότητα. των θεμάτων και τον πλούτο των παραθεμάτων, που τεκμηριώνουν πειστικά την εγκυρότητα των ταξινομικών κριτηρίων. 20
ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΘΕΜΆΤΩΝ
Στην προετοιμασία. τοu Ανθολογίοu σuνέ6α.λα.ν σημαντικά οι Πα.να.γιώτα. Γκότση και Άκης Μάντζιος για. τα. ελληνικά κείμενα.· οι Ανδρέας Γ. Κα.ψωμένος και η Antonietta Varvaro για. τη μετάφραση των ιταλικών σημειώσεων τοu Ποιητή. Τοuς ευχαριστούμε θερμά απ' αυτή τη θέση, καθώς και τον Καθηγητή Massimo Peri για. τη θεώρηση των μεταφράσεων. t ... t [ ... ] < ... > (± 1821) (1844-) (1847-54) SIGLA α.μφί6ολη ανάγνωση γραφή τοu Σολωμού ποu διέγραψε για. να. ' την α.ντικα.τα.στησει α.ποκα.τ�στα.ση ημιτελού_ς στίχοu με 6άση προηγοuμενη κα.ταγρα.φη χρονολόγηση έργοu κατά προσέγγιση αφετηριακή χρονολογία γραφής χρονικά όρια. περιόδοu στην οποία. ανήκει το έργο 22
Α. Φ r ΣΗ - ΠΟΛIΤIΣΜΟΣ ΙΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΠΟΥ ΤΡΟΦΟΔΟΤΟΥΝ ΤΗ θεματική και την εικονοπλασία της ποίησης του Σολωμού είναι η φύση. Η φύση βρίσκεται παντού, μέσα σε κάθε ποίημα, από τα πρώτα απλά σχεδιάσματα (1818-22) ώς τις μεγάλες φιλοσοφικές συνθέσεις της ωριμότητάς του (183354). Όμως ποτέ δεν αποτελεί αυτόνομο ποιητικό θέμα· εμφανίζεται πάντα σε συνάρτηση με τον άνθρωπο και τον πολιτισμό. Η ποίηση του Σολωμού είναι ανθρωποκεντρική, όπως το δημοτικό τραγούδι, αλλά -όπως κι εκεί- η αντίληψη για τον άνθρωπο, η «ανθρωπολογία» του Σολωμού, ορίζεται μέσα από τη σχέση του ανθρώπου (και του πολιτισμού του) με τη φύση. Τι ακριβώς σημαίνει αυτό, θα το αποκαλύψει ο αναγνώστης σιγά-σιγά, μελετώντας τα θέματα του ανθολογίου. Για την ώρα εδώ είναι αρκετό να διαπιστώσουμε ότι η σχέση φύσης-ανθρώπου αποτελεί έναν από τους μεγάλους άξονες της σολωμικής ποίησης, μια από τις κυρίαρχες «ισοτοπίες», όπως λέμε, όπου διαμορφώνονται οι «κώδικες» και τα σημασιακά περιεχόμενα του έργου. Ειδικότερα, τα θέματα που εντάσσονται σ' αυτό το εννοwλογικό πεδίο συνθέτουν -όπως το 'παμε κιόλας στην Εισαγωγή μας- τα συστατικά στοιχεία της κοσμοαντίληψης του Σολωμού, ως ποιητικού μύθου («κοσμολογίας» και «ανθρωπολογίn.ς») 23
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ: Α. ΦΥΣΗ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ -- - --- και ως φιλοσοφικής θεωρίας. Προκειμένου να αναδείξουμε αυτά τα συστατικά στοιχεία, ταξινομούμε τα αντίστοιχα παραθέματα στις ακόλουθες θεματικές κατηγορίες: ι Η φύση ενδοκοσμικός παράδεισος, πόυ απαρτίζεται από τις εξής ενότητες 11 Φύση: κάλεσμα στη χαρά της ζωής. 1.2. Φύση: χώρος ευδαιμονίας και πληρότητας των όντων. 1.3. Φύση: πηγή πολιτισμικών αξιών (ομορφιάς-χαράςκαλοσύνης). 2. Η ενότητα του μυθικού Σύμπαντος, που αντιπροσωπεύει τις εξής ειδικότερες θεματικές ενότητες: 2.1. Συμπάθεια, επικοινωνία, ενότητα των Κοσμικών στοιχείων. 2.2. Το ομοούσιο ανθρώπου-φύσης-θείου, ως προς τις κοινές κατηγορίες του κάλλους και του αγαθού. 2.3. Η μυστηριακή διάσταση της φύσης και η Θεία Επιφάνεια. 24
1. Η ΦΥΣΗ ΕΝΔΟΚΟΣΜΙΚΟΣ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ ΑΝΆΜΕΣΑ στα πιο συχνά θέματα της σολωμικής ποίησης ι ι 'ζ ι ι , ειναι εικονες που παρουσια οuν τη φuση ως εναν επιγειο παράδεισο, που εξασφαλίζει τις ιδεώδεις συνθήκες για την ανάπτυξη της ζωής, για την ευδαιμονία και πληρότητα των όντων. Τα θέματα αυτά, σε μια πρώιμη περίοδο, συνδέονται με ορισμένους κοινούς ποιητικούς τόπους, της κλασικιστικής προπάντων παράδοσης. Σταδιακά όμως μορφοποιούνται σε πρωτότυπες -χαρακτηριστικά σολωμικές- φόρμουλες μεγάλης ευστοχίας, που συμπυκνώνουν, με εκφραστική λιτότητα, νοηματική πληρότητα χαι αισθητική εντέλεια, 6ασικά συστατικά της ποιητικής μυθολογίας του Σολωμού. Οι φόρμουλες αυτές, επειοή ακρι6ώς είναι νοηματικά και αισθητικά αυτοδύναμες, επιδέχονται ποικίλους συνδυασμούς, με διαφορετικά συμφραζόμενα. Εξελίσσονται λοιπόν σε «θεματικές μονάδες επεξεργασίας», που μεταφέρονται, αυτούσιες ή σε παραλλαγές σημα:σια:κά ισοδύναμες, από ένα ποίημα σε άλλο, και συνθέτουν την κοσμοθεωρητική ενότητα: της σολωμικής ποίησης. Η ιδέα: που συνοψίζεται στην έχ9pα:ση «η παράδεισο της γης» αναπτύσσεται σε τρεις κυρίως αλληλένδετους σημασια.- κου' ς 'ξ α: ονες: 25
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ 1. Ο πρώτος άξονας αντιστοιχεί σε εικόνες ποu προ6άλλοuν το ϊλι:ι.ρό πρόσωπο της φύσης, ποu καλεί τον άνθρωπο στη χαρά της ζωής. Ένα όραμα ομορφιάς, ισορροπίας, αρμονίας, ποu εμπνέει την πίστη στο αγαθό της ζωής και τη θέληση τοu ανθρώπου να ζήσει και να χαρεί τον κόσμο και τις ζωικές αξίες. Η χαρακτηριστική φόρμουλα είναι: «γλυκιά η ζωή και ο θάνατος μαυρίλα», από το συνθετικό ποίημα Ο Λάμπρος. Το θέμα αuτό εμφανίζεται αρκετά πρώιμα (1822) και έχει μια σταθερή παρουσία., σ' όλη τη σολωμική δημιουργία: τόσο στη διάρκεια. της μεγάλης δημιουργικής δεκαετίας (182333) όσο και στην περίοδο της ωριμότητας (1833-1847), αλλά και στην ύστερη φάση, στα. ιταλικά ποιήματα και πεζά της τελευταίας δεκαετίας (1847-57). Σuνοέεται, θεματικά και δια.λεκτικά, με το θάνατο, όπως στο δημοτικό τραγούδι (μοιρολόγια, τραγούδια τοu Χάρου), και παίρνει αρκετά νωρίς, από τις πρώτες επεξεργασίες του Λάμπρου (1824), τις κοσμοθεωρητικές δια.στάσεις ποu έχει στα ώριμα έργα τοu Σολωμού: πίστη στην αντικειμενική ύπαρξη τοu κόσμου, προσήλωση στο αγαθό της ζωής, απουσία θεωρίας θανάτου. Μ' αυτή τη σημασιακή φόρτιση θ' αποτελέσει συστατικό στοιχείο του «υψηλού» (τραγικού). 2. Ο δεύτερος άξονας, ποu παρουσιάζει στενή συνάρτηση και μερική επικάλυψη με τον πρώτο, απαρτίζεται από εικόνες που εκφράζουν την ευδαιμονία και την πληρότητα. των όντων μέσα στη φύση, έναν καθολικό «ευτυχισμό» κατά τη σολωμική έκφραση. Διακρίνουμε δύο ομόλογες θεματικές ομάδες: η μία. ζωγραφίζει το μικρόκοσμο της φύσης (το πουλάκι, την πεταλούδα., τη μέλισσα., το σκουληκάκι) σ' έναν χαρούμενο ζωικό οργασμό, ποu στην ώριμη περίοδο (1833 26
1. Η ΦΥΣΗ ΕΝΔΟΚΟΣΜΙΚΟΣ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ κ.ε.) εκφράζεται, εναλλακτικά., με μια κλασικιστική μυθική εικόνα, το χορό του Απρίλη με τον Έρωτα. Την άλλη ομάοα συνιστούν εικόνες ανθρώπινης ευοαιμονίας, χαράς, μακαριότητας μέσα στην αγκαλιά. της φύσης (λχ. ο νιος κολυμπιστής στον Πόρφυρα: «Φύση, χαμόγελ' άατραψες κι εγίνηκες δική του») ή στην έξαρση του ομαοικού χορού (όπως «ο παλικαράς» των Ελεύθερων Πολιορκημένων: «το στραβό φέσι στο χορό, τ' άνθια ατ' αυτί στολίζει/ τα μάτια δείχνουν έρωτα για τον απάνου κόσμο»). Οι εικόνες αυτές υποοηλώνουν, η πρώτη ότι η φύση, ο επίγειος κόσμος, προσφέρει όλες τις προϋποθέσεις για την ολοκλήρωση του ανθρώπου, η οεύτεpη ότι μέσα σ' αυτό τον εγκόσμιο παράοεισο η κατάσταση της πληρότητας, της αυτάρκειας, της ευοαιμονίας (και όχι της ουστυχίας και της στέρησης) είναι η φυσιολογική κατάσταση του όντος. Έτσι, τροφοοοτεί την πρόκληση στη χαρά. της ζωής (θ' ) , 1 , 1 εμα 1.1. , που καποτε φτανει -κατ αντιστοιχια προς 'tΌ οημοτικό τραγούοι- ώς την αξίωση μιας επίγειας αθανασίας. 3. Ο τρίτος άξονας, που σuνοέει και ενοποιεί τις τρεις οια- , θ' 'θ , , 'ζ στασεις του εματος, συντι εται απο εικονες που εμφανι ουν τη φύση ως πηγή πολιτισμικών αξιών. Στην ώριμη σολωμική ποίηση, το θέμα που μας ενοιαφέpει ολοκληρώνεται σ' ένα καθολικότερο όραμα, αποκρυσταλλωμένο σε εικόνες που παρουσιάζουν τη φύση ως περιοχή του κάλλους και του αγαθού (της ομορφιάς, της χαράς και της καλοσύνης). Έτσι, με την ποιότητα των αξιών της, η φύση εξασφαλίζει την ευοαιμονία του ανθρώπου και του εμπνέει την πίστη στη ζωή, ως πρώτη και μεγάλη αξία («δεν το 'λπιζα να 'ν' η ζωή μέγα καλό και πρώτο»). 27
ΜΙ Ι Ι \' \' Ι Ι J:I εσα απο μια τετοια οιαοικασια, οι φuσικες αι,ιες παρουσιάζονται ως πρότυπο των ανθρώπινων αξιών, και η αντίληψη για τη σχέση φύσης-ανθρώπου ολοκληρώνεται σε συνεπές κοσμοθεωρητικό σχήμα. Αυτό σημαίνει ότι ανάμεσα στη φύση και τον πολιτισμό δεν υπάρχει σχέση αντίθεσης αλλά ταυτότητας. Η ταυτότητα αυτή (Φύση= Πολιτισμός) αντιπροσωπεύει ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της εγχώριας πολιτισμικής παράδοσης. 28
1.1. ΦΥΣΗ: ΚΆΛΕΣΜΑ Σ'ΓΗ ΧΑΡΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ 1.1.1. ΝΕΚΡΙΚΗ ΩΔΗ, 1 (1822) Του Μαγιού ροδοφαίvεται η μέρα που ωραιότερη η φύση ξυπνάει και την κάνουν λαμπρά και γελάει πρασινάδες, αχτίνες, νερά. Άvθη κι άνθη βαστούν εις το χέρι παιδιά κι άντρες, γυναίκες και γέροι· ασπροεvτύματα, γέλια και κρότοι, όλοι οι δρόμοι γεμάτοι χαρά. Ναι, χαρείτε του χρόνου τη νιότη, άντρες, γέροι, γυναίκες, παιδιά. (ΑΕ 62.19-23.61.1-6 = Άπ.1, 142. 11-20) ----�( ---- 1.1.2. ΙΝ MORTE DI UN GIOVINE ΡΟΕΤΑ (1823-24) [ Στο Θάνατο ενός Νέου Ποιητή] Η λαχτάρα της ζωής κάνει τα μάτια να λαγγεύουνε στον ήλιο που τα φεύγει. Την πρώτη μέρα που ανοίγει το ρόδο την πρώτη μέρα που πέφτει το χιόνι. (ΑΕ 95 All-14) 29
1.1.3. Ο ΛΑΜΠΡΟΣ (1824-1826) Κ αθαρότατον ήλιο επρομηνούσε της αυγής το δροσάτο ύστερο αστέρι, σύγνεφο, καταχνιά, δεν απερνούσε τ' ουρανού σε κανένα από τα μέρη. Και από κει κινημένο αργοφυσούσε τόσο γλυκό στο πρόσωπο τ' αέρι, που λες και λέει μες στης καρδιάς τα φύλλα: Γλυκιά η ζωή και ο θάνατος μαυρίλα. (ΑΕ 15 Α2-9, 20 Α9-16 = Άπ. 1, 185.21. 1-8) Είναι νύχτα βαθιά και το φεγγάρι δε βγαίνει να θαμπώσει άστρο κανένα, αλλά περίσσια εις όλη τους τη χάρη λάμπουν άλλα μονάχα, άλλα δεμένα κι είναι με τόσα κάλλη ανταμωμένα οπού λένε του ανθρώπου: έλα μ' εμένα. {ΑΕ 17Α 28-31 / 36-39) Χρωματισμένη επρόβαλεν η μέρα, και δροσιά και γαλήνη εις τον αέρα. Φυσάει γλvκύς ο Ζέφυρος άρον και λες και λέει του κάθε ανθρώπου: χάρου. (ΑΕ 11 Al0-13) . . . και οι αχτίνες του ήλιου, οπού ανατέλλοντας εκαλούσε τους θνητούς να χαρούν τη ζωή, αναγάλλιαζαν μέσα εις όλα τα ησυχότατα νερά της ερημίας 30 (ΑΕ 24 Α29-31, Άπ. 1, 193.27.4-7' μτφρ. Ιάκ. Πολυλάς)
1.1.4. Η ΦΑΡΜΑΚΩΜΕΝΗ ΣΤΟΝ ΑΔΗ (1833) Άδη μαύρε χαιρετώ σε· όεv εχάρrικε ποτέ μάτι ανδρώπον για τον ιznιο, ως καθώς εγώ για σε. (ΑΕ 386 Al-2 = Β23-24) Σκότος του Ά.δη χαιρετώ σε! Ως εγώ γυρεύω εσέ δεν εγύρεjε τον ήί/ιο μάτι αvδρώπινο ποτέ. (ΑΕ 387 Α14-15, 387 Β25-26) 1.1.5. 0 ΚΡΗΤΙΚΟΣ (1833-1834) Δεν είν' αηδόνι κρητικό που σέρνει τη λαλιά του στους ψηλούς βράχους κι άγρwυς όπ' έχει τη φωλιά του και πελαγίσιοι, στεργιανοί ακούνε τη γλυκάδα όσο που στέρνει η ανατολή τη ροδοκοκκινάδα· δεν είναι το λαλούμενα το θαμαστό φιαμπόλι όταν <φυσά μέσα> πνοή με τη γλυκάδαν όλη· ως καθώς τ' άκουγα συχνά στον Ψηλορίτη μόνος οπού μ' ετράβουνε απελπισιά και πόνος κι έβλεπα τ' άστρο τ' Ουρανού μεσουρανίς να λάμπει και του γελούσαν τα βουνά, τα πέλαγα κι οι κάμποι· μ' άδραχνε ξάφνου την ψυχή ελεvτεριάς ελπίδα για τη όμορφη και δύστυχη πατρίδα· κι εκοίταα, κι έκλαια κι άπλωνα τα χέρια με καμάρι· η μαύρη πέτρα της καλή και το ξερό χορτάρι. (ΑΕ 368 Β19-32) 1.1.6. ΟΙ ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΙ, Β' (1834-44) Ηζωή ποu ανασταίνεται με όλες της τες χσ.ρέc,, σ.να�ρύζονταc, ολούθε, νέα, λαχταριστή, περιχuνόμενη εις όλα τα ό31
ντα· η ζωή ακέραιη, απ' όλα της φύσης τα μέρη, θέλει να κατα6άλει την ανθρώπινη ψυχή· θάλασσα, γη, οuρανόc;, συγχωνευμένα, επιφάνεια και 6άθοc; συγχωνευμένα, τα οποία πάλι πολιορκούν την ανθρώπινη φύση στην επιφάνεια και εις το 6άθοc; της. Ο Απρίλης με τον Έρωτα χορεύουν και γελούνε, κι όσ' άνθια βγαίνουν και καρποί τόσ' άρματα σε κλειούνε. Λευκό βουνάκι πρόβατα κινούμενο βελάζει, και μες στη θάλασσα βαθιά ξαναπετιέται πάλι, κι ολόλευκο εσύσμιξε με τ' ουρανού τα κάλλη. Και μες στης λίμνης τα νερά, όπ' έφθασε μ' ασπούδα, έπαιξε με τον ίσκιο της γαλάζια πεταλούδα, που ευώδιασε τον ύπνο της μέσα στον άγριο κρίνο· το σκουληκάκι βρίσκεται σ' ώρα γλυκιά κι εκείνο. Μάγεμα η φύση κι όνειρο στην ομορφιά και χάρη, η μαύρη πέτρα ολόχρυση και το ξερό χορτάρι. Με χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώσσες κραίνει· όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει. (Άπ. 1, 216-217.2.1-13' μτφρ. ιταλ. πεζού: Ιάκ. Πολυλάς) σε χίλιες χύνεται πηγές, σε χίλιες γλώσσες κραίνει· όποιος πεθάνει σήμερα, χίλιες φορές πεθαίνει. Μάγεμα η κτίση κι όνειρο στην ομορφιά και χάρη. Η μαύρη πέτρα ολόχρυση και το ξερό χορτάρι. (ΑΕ 413 Αlα-4, 406 Β1-2) με χίλιες βρύσες χύνεται με χίλια μάγια δένει· όποιος πεθάνει <σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει> (ΑΕ 418 Al-2) [Η γονιμοποιούσα ζωή - η δημιουργούσα φύσηπου ξεχειλίζει στην ψυχή του ανθρώπου] 32
-με χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώσσες κραίνει· όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει. Μάγεμα η φύση κι όνειρο στην ομορφιά και χάρη η μαύρη πέτρα ολόχρυση και το ξερό χορτάρι. (ΑΕ 418 Ε5-9) Σε δύο μέρη η περιγραφή τηι:; άνοιξηι:;. Η πρώτη, των στοιχείων ύστερα από τα οποία μια ουνατ·� φωνή ξυπνά πολιορκούμενους και πολιορκισμένους. Δώσετε προσοχή στο χορό του Απρίλη με τον Έρωτα. Πιέτε μεγάλει:; ρουφηξtέι:; στο κύπελλο τηι:; ζωήι:;, ξαναπtέτε χωρίι:; σταματημό, ακούραστα. <όποιος πεθάνει σή>μερα χίλιες φορές πεθαίνει. (ΑΕ 422 Α33-42} Μάγεμα η Φύση κι όνειρο στην ομορφιά και χάρη χρυσή 'ν' η μαύρη πέτρα της και το ξερό χορτάρι. Με χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώσσες κραίνει: Όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει. (ΑΕ 427.25-28) Και η φύσ η (αυτή η ούναμη χτυπάει στιι:; ψu χέι:; τtι:; τελεuταίει:; στιγμέι:;) πηγάζει από πολλές πηγές με όλα της τα μάγια. Ο οuρανόι:; και η γη (με πάρα ποΜσ. δεσμά) και η θάλασσα· εδώ η πεταλουδίτσα έπαιξε με τη σχιά τηι:; πετώνται:; για ποΑλή ώρα με τα φτερά της φορτωμένα με τα αρώματα του κρίνου, μέσα στον οποίο είχε ξενυχτήσει. Όλη η πληρότ ητα και η 6αθύτητα τ ης υλικής ζωής (στην ουσία). Τρέμ' η ψυχή και ξαστοχά γλυκά τον εαυτό της (ΑΕ 419 BS-19/24-26) tutte le gioje [όλες οι χαρές] κι όλες ανθίζαν στην ψυχή τ' ανθρώπου 'φτυχισμένη. Όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει. 33
Μάγεμα η φύση κι όνειρο στην ομορφιά και χάρη η μαύρη πέτρα ολόχρυση και το ξερό χορτάρι. (ΑΕ 474 Α18-22} [Μετά την εικόνα του λευκού λοφίσκου που κινείται και 6ελάζει - και πριν από την ομορφιά των άστρων, κλπ. και της πεταλούδας - τελοσπάντων, στοιχείων μεγάλων και μικρών, που αντανακλώνται στον καθρέφτη της Θάλασσας, ως συνέπεια του Χορού ανάμεσα στον Απρίλη και τον Έρωτα-] Κι όμοια ατ' ανθρώπου την ψυχή η χτίση κατεβαίνει όποιος πεθάνει σήμερα, χίλιες <φορές πεθαίνει> (ΑΕ 474 Α23-29) 1.1.1. ΟΙ ΕΛΕΎΘΕΡΟΙ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΙ, Γ' (1844-) Σε χίλιες βρύσες χύνεται, μιλεί με χίλιες γλώσσες όποιος πεθάνει σήμερα, χίλιες φορές πεθαίνει. (ΑΕ 462 1-2} Αγαπημένα σε καλε� δροσάτα σε χαίοεύει γλυκός αέρας καθαρός, μοσχοβολιές χορτάτος κι ανάκουστους κιλαϊδισμούς και λιποθυμισμένους. (ΑΕ 464.3-5) Γλυκά χαϊδεύει δροσερός της ευωδιάς αέρας μ' ανάκουστους κιλαίοισμούς και λιποθυμισμένους. (ΑΕ 464.7-8) Καλείς χρυσέ της ευωδιάς, της ομορφιάς αέρα. Μη με χαϊδεύεις δροσερέ της ομορφιάς αέρα. (ΑΕ 464 9-10) 34
1.1.s. ΠΟΡΦΥΡΑΣ (1847-1849) Της φύσης από τς όμορφες και δυνατές αγκάλες οπού τον εγλυκόσφιγγε και του γλυκομιλούσε (ΑΕ502 Al0-11) Κι η φύσις όλη τού γελά και γένεται δική του. Ελπίδα τον αγκάλιασες και του κρυφομιλούσες και του σφιχτόδεσες το νου μ' όλα τα μάγια πόχεις. Νιος κόσμος δόξας και χαράς ανθίζει στην ψυχή του. (ΑΕ502 Α15-18) Δεν το 'λπιζα να 'ν' η ζωή μέγα καλό και πρώτο! (ΑΕ502Β13) ι.1.9. ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ (1847-) (233: «Dalle larghe teπe») γιατί ο Άδης είναι το μόνο πράγμα που δε βλέπουνε τα μάτια τους. (ΑΕ558.1-24 = Άπ. 2π, 117.1.11-12' μτφρ. Λ. Πολίτης) 35
1.2. ΦΥΣΗ: ΧΩΡΟΣ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΠΛΗΡΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ 0ΝΤΩΝ 1.2.1. ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ (1818) Σ,, , β λ, ενα ωραιο περι ο ακι περπατούσαμε μαζί· όλα ελάμπανε τ' αστέρια και τα κοίταζες εσύ. εσύ έκαμες ετότες γέλιο τόσο αγγελικό, που μου φάνηκε πως είδα ανοιχτό τον ουρανό. Και παράμερα σε πήρα εισέ μία τριανταφυλλιά κι έπεσά σου αγάλι αγάλι στην ολόλευκη αγκαλιά. Κάθε φίλημα, ψυχή μου, οπού μόδινες γλυκά, εξεφύτρωνε άλλο ρόδο από την τριανταφυλλιά. (Άπ. 1, 51.5-8/52.13-24)
1.2.2. Η ΤΡΕΛΗ ΜΑΝΑ (1821) Αύριο θα κόψουμε κάτι λουλούδια, αύρw θα ψάλοvμε κάτι τραγούδια εις την πολύανθη πρωτομαγιά. Νά που δροσόβολη αύρα ξυπνάει και ψιθυρίζοντας μοσκοβολάει από τ' αοώuατα τ' αυγερινά. Στα φύλλα επέρναε tκαιt της καρδίας σαν τα κινήματα της φαντασίας που ζωγραφίζοvνε την εvτυχιά. 1.2.3. ΤΟ ΚΟΠΑΔΙ (1821-22) (Άπ. 1, 181.28.1-6) (ΑΕ 128 Α2-14) Σ τέκοvν τα προβατάκια οπού το μάτι για δαιδάλεα τα παίρνει από μακρία κι αγκαλά και κανένα επεριπάτει έλεγες ότι σφάλλει η φαντασία· έως οπού στην κοιλάδα, άνθια γεμάτη, τρέχουνε δύο με δύο και τρία με τρία
και όλα της κοιλάδας τα περάσματα λαλούν κουδούνια αντιλαλούν βελάσματα. (ΑΕ 54.9-16 = Άπ. 1, 68.1·8) � 1.2.4. ΥΜΝΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΆ (1823) Στη σκιά χεροπιασμένες, στη σκιά βλέπω κι εγώ κρινοδάκτυλες παρθένες οπού κάνουνε χορό. Στο χορό γλυκογυρίζουν ωραία μάτια ερωτικά, και εις την αύρα κυματίζουν μαύρα, ολόχρυσα μαλλιά. (Άπ. 1, 85.83-84) � 1.2.s. ΙΝ MORTE DI UN GIOVINE ΡΟΕΤΑ (1823-24) [ Στο Θάνατο ενός Νέου Ποιητή ] Ξάφνου χορδή γλυκύφωνη που κόβει τη λευκή της νυκτός βαθιά γαλήνη. Η γυναίκα πιασμένη από τον έρω μονάχη την ακούει και λαχταρίζει. 1.2.6. ΔΙΑΛΟΓΟΣ (1823-24) (ΑΕ 95 Α3-6) ΦΙΛΟΣ -Γλυκιά η μuρωδία του πελάγου, γλυκός ο αέρας και ο ουρανός ασuγνέφιαστος. ΠΟΙΗΤΗΣ -Το πέλαγο είναι όλο στρωτό και ο αέρας λεπτότατος ... (Άπ. 2, 11.7-9)
1.2.1. ΕΙΣ ΜΑΡΚΟΝ ΜΠΟΤΣΑΡΗ (1823-24) Τραγούδι προβαίνει κιθάρα προβαίνει και κάνει λαχτάρα και λόγια και γέλια και κρότοι, στον ίσκwv αργά οι κόρες ντυμένες λευκά. Και φέγγει στην όψιν της γης, το φως το γλυκό της αυγής. (ΑΕ 72 Α23-27, 72 Β21-22) � 1.2.s. Ο ΛΑΜΠΡΟΣ (1824-1826) τ' αστέρια -μόν' εις του ουρανού τα φέγγη ο αυγερινός περιπατεί και φέγγει έχουν μονάχο του ουρανού οι κάμποι τ' άστρο τς αυγής που περπατε4 και λάμπει. Και ξημερώνει το Πάσχα. έχουν οι ουράνιοι κάμποι γαλάζw χρώμα οπού γελά και λάμπει. (ΑΕ 29.12-16) (ΑΕ 31.30-31) 1.2.9. Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΤΗΣ ΖΑΚΥΘΟΣ (1826-29) Ε , , , , 's:-- θ' σταμιχτησα σε ενα απο τα τρια πηγαοια, και απι ωνοντας τα χέρια μου στο φιλιατρό του πηγαδιού έσκυψα να ιοώ αν , λ' , ηταν πο υ νερο· Και το είδα ώς τη μέση γιομάτο και είπα: «Δόξα σοι ο Θεός !» Γλυκιά η δροσιά που στέρνει για τα σπλάχνα του ανθρώπου 39
το καλοκαίρι, μεγάλα τα έργα Του και μεγάλη η αuχαριστία του ανθρώπου. (ΑΕ 259 Α18-30, 260Al-2) Και είδα πως ελά:μπανε από πάνοu μου όλα τα άστρα και εξάνοιξα την αλετροπόδα, οπού με ευφραίνει πολύ. (ΑΕ 262 Α21-23) Έτσι εγώ έφθασα στο κελί του αγίου Λύπιοu παρηγορημένος από τες μuρωδίες του κάμπου, από τα γλuχότpεχα νερά, χι από τον αστρό6ολον ουρανό ο οποίος εφαινότοuνα από πάνοu από το κεφάλι μου μία Ανάσταση. (ΑΕ 263.26-31) 1.2.10. Η ΦΑΡΜΑΚΩΜΕΝΗ ΣΤΟΝ ΑΔΗ (1833) Χωρίς t..........t τ' όμορφ' άστρο της αυγής άδεια κι άφωνη και μαύρη rι παράδεισο ;rιs γrιs. 1.2.11. ΤΟ ΣΑΤΙΡΙΚΟ ΤΟΥ 1833 ( ΗΤΡΙΧΑ) (ΑΕ 395.5-6) <σαν του νερού γαλ>ήνη που ανθρώπους, δέντρα και νερά οτο<ν> κόρφο του αναδίνει και το λαμπρό τον ουρανό και το γλυκόν αέρα και το πουλί το πλουμιστό οπ' έρχεται από πέρα και πάει να δροσολοϊστεί κάτου στον καλαμιώνα και τα τραγούδια οπού λαλεί μέσ' από τον κρυψιώνα κι ευφραίνει με κιλαϊδισμούς όσους το αγρικούνε (ΑΕ 347 Α5-11) 40
RkJQdWJsaXNoZXIy MjYz